الجين الأنانى (2): هل الانتهازية والعدوانية وجودهم حتمى ومينفعش نعيش أبداً فى سلام؟

مقدمة

ده الموضوع التانى من سلسة مواضيع مختارة من كتاب الجين الأنانى (The Selfish Gene) اللى بدأت بمناقشة فكرة بسيطة وهى أول استغلال للأنثى فى الحياة .. المرة دى هنتكلم عن إذا كانت التصرفات أو الاستراتيجيات اللى بتعتمد على الانتهازية أو الخداع أو العنف تطورها أو وجودها حتمى فى الطبيعة ولا ايه الكلام!

فى معركة البقاء دايما بيحصل تطور فى الاستراتيجيات اللى الكائنات بتتبعها عشان تزود فرص بقاءها وفرص تكاثرها ونقل جيناتها للأجيال اللى بعدها، بس عشان نناقش موضوع النهاردة هناخد مثال افتراضى متعلق بصفة معينة وهى صفة العنف أو العدوانية ونشوف بشكل مجرد إذا كان ممكن يكون فيه منظومة تعيش فيها الكائنات فى سلام وأمان من غير عنف أو عدوان ولا ده مش ممكن .. وعشان نبسط الموضوع هنتكلم عن استراتيجيتين وندرس مدى قدرة المنظومة على تحقيق الاستقرار بناء على تبنى الأفراد اللى فيها لأى استراتيجية منهم.

الصقور والحمام

خلينا نقول أنه فى منظومة ما لما الأفراد فيها بيحصل بينهم نزاع أو تنافس على الموارد ممكن نقسمهم لنوعين حسب الطريقة اللى بيتصرفوا بيها: 

• النوع الأول من الأفراد هنسميه الhawks (أو الصقور) ودول اللى بيلجأوا للعدوان ومش بينسحبوا إلا فى حالة تعرضهم لإصابة فشيخة
• النوع التانى هنسميه الdoves (أو الحمام) ودول مسالمين ومش بيعتدوا على غيرهم أبداً وبيهربوا دايما لو حصل قتال عشان ميعرضوش نفسهم للخطر

وهنا دى مجرد تسميات لكننا مش بنتكلم عن الطيور أو أى نوع محدد من الكائنات أصلاً وبدل ما هقول الصقور والحمام بالعربى هتعمد استخدام hawks وdoves فى بقية الكلام .. فدلوقتى لو hawk قابل hawk هيفضلوا يضربوا بعض لحد ما حد منهم يتعرض لإصابة كبيرة ويهرب، ولو dove قابل dove مش هيضربوا بعض بس هيفضلوا مستنين حد منهم يزهق ويمشى والتانى هو اللى يكسب، أما لو hawk قابل dove فالdove هيهرب على طول وبالتالى الhawk هيكسب بسرعة.

وعشان ندرس الموضوع بشكل حسابى مبسط هنفترض نظام تقييم أو scoring بناء على النتايج المختلفة لكل فرد:

• اللى يكسب النزاع أو المنافسة هنديله 50 نقطة
• اللى هيخسر مش هياخد أى نقط
• اللى هيتعرض لإصابة بالغة هنخصم منه 100 نقطة
• اللى هيضيع وقت كتير هيتخصم منه 10 نقط

طبعاً الأرقام دى أرقام اعتباطية عشان بس نقدر نستخدمها فى الحسابات والشرح ونشوف ازاى ممكن حد يحقق أعلى score ممكن فى معركة البقاء .. وبناء عليها نشوف ازاى ممكن يحصل استقرار فى المنظومة دى.

مين بقى اللى هيكسب؟!

خلينا نبدأ بافتراض أن الpopulation كلهم كانوا doves وبالتالى لما بيتنافسوا محدش بيأذى التانى والدنيا جميلة .. فلو قولنا أنه فى المتوسط الdove فى 50% من الحالات هيكسب وفى 50% هيخسر المنافسة بينه وبين خصومه من الdoves بعد ما يضيعوا شوية وقت مستنين الطرف التانى ينسحب .. فبالتالى الscore اللى أى dove يقدر يحققه فى المتوسط هيتحسب كالأتى:

Doves Pay-off = (50 – 10) x 50% + (-10) x 50% = +15 

لحد هنا الدنيا تمام التمام بس وارد جداً أنه يحصل طفرة (mutation) تؤدى لوجود hawk وسط الpopulation اللطيفة المسالمة دى .. هنلاقى أن الhawk ده دايما بيكسب أى dove بيدخل معاه فى تنافس وبالتالى الpay-off بتاعه فى المتوسط بيبقى +50 ..  طبعاً ال+50 أكبر بكتير من ال+15 وده يخلى الhawks يقدروا يتكاثروا أكتر وتنشر الاستراتيجية بتاعتهم دى بشكل أكبر فى الpopulation .. طب هل معنى كدة أن الاستراتيجية دى هى اللى هتسود وتستقر فى الأخر؟

فى الحقيقة لأ .. لأن مع الوقت أغلبية الpopulation هيبقوا hawks وبالتالى هيزيد احتمالية تنافس الhawks بينهم وبين بعضهم .. فزى ما حسبنا الpay-off لما كانت الpopulation كلها doves .. نقدر نحسبها دلوقتى لما كلها تقريبا بقوا hawks كالاتى:

Hawks Pay-off = 50 x 50% + (-100) x 50% = -25

الdoves دايما هيهربوا وبالتالى مش هيتعرضوا لإصابات وبالتالى حتى لو مكسبوش المنافسة على الموارد فهم الPay-off بتاعهم يعتبر صفر واللى هو أكيد أحسن بكتير من -25  ومن هنا فرصهم فى التكاثر تزيد أكتر، وتبقى استراتيجية الهروب والسلام مناسبة أكتر.

حتى الأن على ما يبدو أنه هيفضل يحصل تذبذب (oscillation) فى المنظومة دى كدة على طول وشوية ينتشر الhawks وشوية تانيين ينتشر الdoves .. بس فعليا الoscilliation ده مش هيفضل كدة للأبد وأن نسبة الdoves والhawks فى الpopulation هتوصل لنسبة ثابتة يكون الPay-off متساوى لكل الأفراد بغض النظر عن استراتيجيتهم .. وأى زيادة أو نقصان فى النسبة دى هيخلى الsystem يعيد تظبيط نفسه بنفسه لحد ما يوصل للنسبة المثالية دى تانى ويستقر عليها.

ولو حد مهتم بالmath هيقدر يوصل أنه فى المثال ده لما يكون نسبة الhawks فى الpopulation بتساوى 7/12 ونسبة  الdoves بتساوى 5/12،  فالpayoff هيكون +6.25 لكل الأفراد، ودى النسبة اللى هيحصل عندها استقرار فى الpopulation .. طب ما فيه حالة أن الpopulation كان كلها doves المتوسط كان +15 وكانوا مسالمين والدنيا زى الفل فازاى نقول أن النسبة دى بتحقق نتيجة أحسن؟

الاستقرار مش معناه أن الأفراد اللى فى المنظومة يحققوا أعلى pay-off لكننا نقدر نقول على استراتيجة ما أنها مستقرة فى حالة أن الpopulation مش هيحصل فيها تغييرات عنيفة تأثر على استقرارها فى حالة وجود تطور لاستراتيجية جديدة .. فزى ما شوفنا فى حالة أن وجود  hawk واحد بس فى population كانوا كلهم doves هيديه أفضلية كبيرة جداً وهيتسبب فى تغييرات كبيرة تأثر على الpopulation كلها.

الخلاصة

اللى بنشرحه ده مفهوم اسمه Evolutionary Stable Strategy ونقدر نطلع من الموضوع ده بالآتى:

An ESS is stable, not because it is particularly good for the individuals participating in it, but simply because it is immune to treachery from within

طبعاً المثال ده مجرد مثال افتراضى لتوضيح الفكرة لكن الموضوع أعقد من كدة بكتير فى الطبيعة، وأن حتى الأرقام اللى استخدمناها لمجرد التوضيح لكن ملهاش دلالة فى حد ذاتها قد ما هى بتمثل نموذج مبسط جداً نفهم منه فكرة مهمة ومحورية جداً فى الكتاب؛ وهى أنه أى منظومة تبدو عادلة أو مسالمة أو بريئة حتما ولابد هيظهر فيها صفات زى الأنانية والانتهازية والخداع والعدوانية، وأن الصفات دى برده مش هتسود لكنها هتفضل موجودة بنسبة معينة فى الpopulation بالشكل اللى يحصل عنده استقرار. 

ِAny altruistic system is inherently unstable, because it is open to abuse by selfish individuals, ready to exploit it

كفاية كدة المرة دى وخلينا ناخد الكلام اللى اتقال هنا ونسقطه المرة الجاية على موضوع الذكور والاناث من جديد، ونشوف ليه الستات بتتقل على الرجالة وليه الرجالة عنيهم زايغة وخاينين؟ وهل ده ينطبق على كل الستات أو كل الرجالة؟ وهل الصفات دى وجودها حتمى برده؟